Death by hanging | Chết treo
Verfremdungseffekt: xa lạ hóa, giãn cách, ngắt kết nối giữa nhân vật và khán giả, tạo sự quan sát trung lập
Bài viết vào 8.10.2022, không sửa đổi khi đăng lại.
Sự triển khai kịch tính (dramatic) của Death by hanging dựa trên sự tương đồng của hoạt động tái hiện hiện trường vụ án trong tố tụng hình sự với các kỹ thuật kịch của Brecht khi người đạo diễn lộ diện và trực tiếp chỉ đạo sân khấu, chỉnh sửa các diễn viên và yêu cầu họ diễn lại; đồng thời cũng phát sinh sự khôi hài phát sinh khi đặt hai điều này cạnh nhau.
Vụ án không được diễn ra trước mắt người xem: chúng ta bắt đầu bằng một cảnh tử hình với các nghi thức lần lượt từ cầu siêu, ăn bữa ăn cuối, bịt mắt, buộc cổ, rồi ấn nút mở cửa sập cho tử tù rơi xuống. Sự cố xảy ra khi R không chết và các nhân viên thi hành án phải lấy lại ý thức cho anh ta trước khi có thể tiếp tục án tử hình. Lúc này, vụ án mới bắt đầu được mô tả cho người xem, nhưng không phải trực tiếp qua máy quay mà là qua lời đọc của một ai đó tham gia thi hành án - thi thoảng đổi vai - và diễn viên là những người còn lại. R mất lý trí còn những người thi hành án cứ làm theo bản án với kỳ vọng R sẽ nhớ lại hết. Có lẽ nhiều người sẽ nghĩ rằng R đang đánh lừa những người thi hành án. Điều ấy được giải toả bằng cảnh cha xứ hỏi chuyện R còn anh ta thì cứ quay đi. Đây rõ ràng không phải một bộ phim noir tội phạm đánh lừa cảnh sát, cảnh sát đánh lừa tội phạm. Có một chuyện gì đó với R - người bác sĩ khẳng định anh ta bị chấn thương tinh thần. Nhưng R vẫn ngoan ngoãn quan sát hết những điều được diễn trước mắt anh. Phần đầu tiên của phim kết thúc khi R nói rằng, tôi đã hiểu rằng tồn tại một nhân vật như các ông nói, nhưng có vẻ đó không phải tôi dù mọi người khăng khăng như vậy.
Và R quyết định thử làm anh chàng R trong tưởng tượng của mọi người.
Sự khác biệt giữa R hiện tại và một R nào đó (được mô tả trong những tờ giấy ghi chú vụ án) được thể hiện bằng việc R không làm chính xác y hệt những điều mà các nhân viên thi hành án chỉ định: R buồn bã khi được yêu cầu tỏ ra tức giận, R mệt mỏi nhìn "gia đình" khi được yêu cầu giúp đỡ họ, R làm một người anh gương mẫu, và cuối cùng đi ăn một con giun đũa. Tất cả đều bất ngờ với những người thi hành án. Hoạt động "tái hiện lại" lúc này không chỉ dừng ở hiện trường vụ án, nó quay lại với việc tái hiện bối cảnh gia đình R, như đi tìm cho nguyên nhân tội ác của anh ta. Như thể rằng tất cả những điều ghi trong hồ sơ chính là lý do R giết và cưỡng bức hai người.
Để R thử làm R một cách tốt hơn, họ đi ra ngoài, theo con đường anh ta đi để mô tả. R lại tiếp tục chống đối: Anh ta làm khác những thứ trong bản án ghi. Những người thi hành án đi theo, nhưng R dường như có sự tách biệt với họ và không để tâm. Điều này tiếp tục củng cố việc R khác anh chàng R trong mô tả.
Sau hoạt cảnh trong ngôi nhà của R, R cùng các nhân viên thi hành án và công tố viên bước ra khỏi khu người Hàn thay vì bước ra khỏi phòng thi hành án. Hoạt động tái hiện lại lúc này bắt đầu xảy ra bên tưởng chừng có thể đem lại cho người xem những điều mà R thực sự đã làm, nhưng không, bàn tay của trưởng ban giáo dưỡng xen vào và làm thay R - báo hiệu một sự thật vụ án không thể được tìm thấy lại và khoảng cách của người xem với bộ phim vẫn được duy trì theo kỹ thuật của Brecht. Khoảng cách này còn được nhấn mạnh thêm khi các nhân viên thi hành án và công tố viên đóng vai các học sinh trong lớp (với bộ đồng phục nam sinh Nhật). R, trong khi đó, vẫn là một diễn viên được chỉ định, không hoàn toàn trở thành nhân vật mà liên tục nghe lời hoặc phản đối hoàn toàn các lời hướng dẫn, mà ở cảnh này là làm rơi con dao ngay khi cô gái nói rằng nó chẳng làm gì được ai. Một điều quan trọng đối với Brecht là người xem phân biệt được diễn viên và vai diễn của họ. Trong bộ phim này, Oshima đẩy điều này đi xa hơn để có thể phân tách một R cá nhân (diễn viên) và một R tập thể (vai diễn được cố gán), cũng như các diễn viên phụ trợ cho R - những người thi hành án, khi họ có thể rất dễ dàng thay đổi vai trò.
Kỹ thuật của Brecht yêu cầu người xem tưởng tượng và lấp đầy các chi tiết còn thiếu, không được hiện ra trên hình - hãy nhìn cảnh ông trưởng ban giáo dưỡng mô tả cảnh R đi xe đạp, nếu đây là một bộ phim khác có lẽ ta sẽ thấy cảnh R đi xe đạp và lời của ông trưởng ban chỉ là voiceover. Nhưng không, các đồ vật thì vô hình còn các nhân vật thì vẫn như thể đang cầm đồ vật đó. Điều này khoả lấp cho những hoạt cảnh những người thi hành án tái hiện lại vụ án theo như cáo trạng. Còn R sẽ đóng vai trò giới hạn trí tưởng tượng của người xem theo từng nấc và xác nhận điều gì đúng với mình. Ví dụ, anh ta xác nhận rằng mình hiểu có tồn tại R như vậy, nhưng đó không phải mình. Sau này, anh ta xác nhận mình có làm những điều đó, nhưng không phải theo cách giống như trong cáo trạng hay vì lý do nêu trong đó. Cả đến khi tưởng như họ đã ra ngoài, thật ra họ vẫn bên trong phòng thi hành án: Cô gái bị giết trên sân thượng xuất hiện trước mắt Trưởng ban giáo dưỡng sau khi ông ta diễn lại cho R cảnh anh ta giết người. Xác cô gái này lần lượt được nhìn thấy bởi những người khác tham gia vào hoạt cảnh diễn xuất, và cô nhận là chị gái của R.
Cảnh cô gái xuất hiện đã kết nối hai không gian tưởng tượng và không gian thực tế phim, hoà lẫn chúng làm một. Về bản chất, chúng đều là tưởng tượng, vì thực tế phim cũng sẽ quy về tưởng tượng của nhà làm phim. Hành vi kéo tưởng tượng ra thực tế này tiếp tục nhắc nhở người xem về việc đang xem một bộ phim: cô gái ngồi dậy và đối thoại với R và tất cả những người trong phòng. Vì điều này, hành vi treo cổ cô gái sau đó trở nên vô nghĩa về mặt sống chết, chỉ còn ý nghĩa thể hiện thái độ của những người thi hành án và dường như báo hiệu cho đoạn kết. Cô gái bị treo cổ, nhưng cô là tưởng tượng của những người đọc hồ sơ vụ án, nên chẳng hề hấn gì.
Cô gái cũng trở nên khác biệt sau khi bị treo cổ. Giống như R, danh tính dân tộc của cô gái biến mất sau khi cô bị treo cổ, cô về làm một người chị gái của R chứ không phải một người chị Hàn Quốc.
Cô gái sau khi bật dậy liên tục kêu gọi R phải làm một người Triều Tiên, phải phụng sự dân tộc của anh ta. R từ chối vì một lý do cũ: anh ta không phải R tập thể trong câu chuyện của cô gái. Cô chị giống như một hình mẫu dân tộc chủ nghĩa của Hàn Quốc, và kêu gọi R nhận lấy danh tính của mình. Tưởng chừng điều này đã giúp được cho những người thi hành án, nhưng mâu thuẫn càng trở nên sâu sắc: thay vì giữa R và nhóm người Nhật (thường phân biệt chủng tộc bằng việc nói câu "diễn lố hơn đi, Hàn hơn đi"), giờ đây có thêm người chị gái để tạo nên đối chọi giữa cả ba. Sự mất danh tính của những người gốc gác Hàn Quốc nhưng đẻ ra ở Nhật tiếp tục được đề cập nhiều hơn về cuối phim, khi họ đặt câu hỏi về định nghĩa quốc gia và dân tộc.
Sau khi cô gái bị treo cổ, những người đàn ông trong phòng bắt đầu trở về với con người của họ đã giấu kín bởi nghề nghiệp. R và chị gái cũng thành thật với chính mình. Trong gian phòng nhỏ, hai chị em nằm trên sàn cùng nhau giống như vừa làm tình, còn xung quanh những người thi hành án trước đây đứng đắn thì bây giờ bắt đầu phơi bày quá khứ của mình: người bác sĩ bị tố là tội phạm chiến tranh, cha tuyên uý thể hiện những ham muốn nhục cảm, giám ngục từng bắn giết rất nhiều người. Quá khứ được gợi lên, ta biết rằng họ đều là những người đã từng tham chiến. Điều ấy tạo sự thuyết phục về mặt nhân vật cho cảnh những người thi hành án diễn lại những cảnh cưỡng bức: cứ như họ đã làm những điều ấy rồi, mới có thể diễn chúng một cách cụ thể như vậy. Những cảnh ấy bây giờ không chỉ hài hước nữa, chúng có thể khiến người xem thấy sợ những nhân vật này. Còn câu chuyện của R và mối tình loạn luân với chị gái đem đến một sự riêng tư rất lớn cho nhân vật: Oshima lý giải tội ác của R bằng tình yêu đối với chị gái, thay vì một ham muốn nhục dục đơn thuần. Anh ta là một R riêng biệt như vậy đó.
Chừng nào quốc gia còn tồn tại, tôi vô tội! Đây là lời khẳng định của R. Trước đó, anh ta đã nhận mình chính là R, và khoảnh khắc này, thừa nhận anh ta đã giết người. Nhưng R vẫn từ chối bị treo cổ. Anh ta khẳng định tôi là R nhưng không phải R các anh hình dung: Đó là một R tập thể, một mẫu hình thanh niên Hàn Quốc sẽ bị xét xử bằng cách quy về nhóm xã hội của họ: những người có cha mẹ sinh ra ở Hàn, trong một gia đình nghèo khổ, đẻ nhiều, là một người thông minh nhưng vì ham muốn tình dục mà tạo nên tội ác. R cá nhân có giết người, nhưng không phải vì anh ta là người Triều, hay vì anh ta nghèo. Ban đầu cũng vậy, cơ thể của R từ chối chết không phải vì anh xứng đáng được sống, mà nó từ chối việc được định danh làm một R mà các nhân viên thi hành án đang hình dung. Đến bây giờ, trí óc của R từ chối chết. Anh ta nói rằng mình không có tội vì quốc gia là vô hình và không thể kết tội anh ta, còn các nhân viên thi hành án chẳng ai có thể đại diện cho quốc gia đủ để giết anh ta, và như thế thì chẳng khác gì một tội ác, bất chấp việc họ nhân danh công lý.
Công tố viên nói rằng nơi anh đứng chính là quốc gia, bên ngoài cũng là quốc gia. Nó không vô hình. Nhưng đó là lãnh thổ quốc gia của một đất nước đảo quốc thuộc thế giới thứ nhất và cũng là một nước thực dân như Nhật Bản. Quốc gia hiện đại của họ tồn tại trước thế chiến thứ nhất, nó được xác lập bởi ranh giới tự nhiên, công thêm những vùng đất họ đã chiếm đóng, bao gồm Hàn, Đông Nam Á, Mãn Châu, một phần của Nga và gọi tên là Đế quốc Nhật. Kể cả thời điểm họ thất trận, mất hết các thuộc địa, ranh giới quốc gia Nhật thu về vẫn bằng đảo quốc của họ. Điều này tương tự với các quốc gia thực dân châu Âu khi ranh giới quốc gia và thuộc địa đã được xác lập trước thế chiến thứ nhất. Chủ nghĩa toàn cầu hoá xác lập ranh giới các quốc gia bởi lúc này mới có sự giao lưu rõ ràng, nhưng cũng tạo nên các thuộc địa. Còn quốc gia của người Triều, của người Việt Nam, của Đông Nam Á, hay những dân tộc bị thuộc địa, quốc gia của họ không tự nhiên tồn tại. Nó vô hình nếu họ không chiến đấu để tạo nên nó. Hàn Quốc bị Nhật chiếm đóng 36 năm, đến tận hết thế chiến thứ hai, và quốc gia của họ là một thứ vô hình - nó thuộc về đế quốc Nhật. Những người gốc gác Triều Tiên như R sinh ra trong đế quốc Nhật, chứ không phải trong một nước Hàn Quốc hay Triều Tiên thống nhất. Bởi thế mà ranh giới quốc gia và dân tộc cũng bị thách thức trong phim: khi R hỏi người Hàn Quốc nghĩa là gì, không ai giải thích nổi về việc tại sao R sinh ra ở Nhật mà lại không phải người Nhật.
Án tử hình có nghĩa là những nhân viên thi hành án giết người vì họ đại diện cho quốc gia, và gọi đó là công lý. Dường như đối với Oshima, điều này cũng phi lý khi ông đặt so sánh với một hành vi khác cũng là giết người vì quốc gia: trở thành binh lính trong chiến tranh. Tình thế trở nên lưỡng nan đối với những người thi hành án: Đạo đức của án tử hình cũng mỏng manh như đạo đức của những người lính đề cao dân tộc chủ nghĩa. Điều này càng thêm có sức nặng khi những người trong phòng thi hành án đều đã từng tham chiến. Chừng nào án tử hình còn tồn tại, thì tức là họ cũng phải giết hết các binh sĩ đã từng tham chiến, nếu không thì đạo đức của quốc gia sẽ tự mâu thuẫn. Chừng nào quốc gia còn tồn tại, còn anh hùng hoá những người trực tiếp đi chiến đấu và những người đưa ra các mệnh lệnh quân sự, thì cũng là chừng ấy án tử hình còn vô nghĩa. Và tội ác của R cũng sẽ vô nghĩa, bởi tội ác của anh ta không khác gì những gì binh lính Nhật đã làm ở các vùng thuộc địa: giết người và cưỡng bức. Lá cờ nước Nhật xuất hiện sau lưng công tố viên trong phim lúc này mang đầy đủ lịch sử hiện đại của nước Nhật và sự tự mâu thuẫn của họ.
R chấp nhận chết cho những sự R khác, nhưng khi cửa sập bật xuống. R biến mất khỏi phòng thi hành án, thòng lọng trống không, là sự chống đối cực điểm của Oshima: Bản án tử hình không thể tồn tại bởi nghịch lý của nó. Đó cũng là một sự nhất quán với phương pháp của Brecht, khi dùng thêm lời dẫn: người xem biết mình vừa xem một bộ phim, hay một bài luận mang nặng tính chất quốc gia, về việc xoá bỏ án tử.
Nagisa Oshima, ông đã hoàn thành nhiệm vụ của mình một cách dũng cảm.