Dogtooth - về những phi lý

Về ngôn ngữ và ý nghĩa, ngây thơ và trưởng thành, bạo lực và thiện tính, mở và đóng

Ba chị em trong Dogtooth bắt đầu buổi sáng với những từ mới: Biển là một cái ghế ngồi, du lịch là một cơn gió còn súng ngắn là một con chim trắng. Sự sai lệch về ngôn ngữ liên tục lặp lại trong phim. Pu**y là một cái đèn trần, zombie là một bông hoa vàng, và Fly me to the moon có ý nghĩa nói về tình cảm gia đình và cuộc sống gắn kết trong căn nhà.

Tất nhiên, có thể lý luận rằng ngôn ngữ có tính quy ước của nó, tức là khi nói Cái Ghế thì ta hình dung đến một bãi cát có sóng đánh nước mặn vào còn khi nói đến Biển thì ta sẽ hình dung một vật thường được đặt trong nhà, có thể ngồi vào, làm bằng gỗ hoặc đệm bông bọc da, thì chúng không khác gì nhau về bản chất, vì câu chữ chỉ là hình thức. Nó sẽ đúng nếu ta sống trong thế giới của phim, nơi zombie là một bông hoa vàng. Sự sai lệch tồn tại trước mắt người xem bởi thế giới họ đang sống chính là ngữ cảnh cho phim: rõ ràng là trên trái đất này, nói đến khẩu súng ngắn thì chúng ta không thể nào hình dung đó là một con vật có cánh biết bay và lông màu trắng được.

Sự tồn tại phi lý của gia đình trong phim là nhờ vào việc người xem chấp nhận rằng thế giới họ đang sống là tiêu chuẩn, là đúng đắn. Cái xấu xa tồn tại vì có cái tốt tồn tại. Sự điều khiển ngôn ngữ của cặp cha mẹ trong phim mang nhiều dấu vết của chủ nghĩa phát xít, khi nó hướng các nội dung và ý nghĩa từ ngữ quy về một ý, đó là sự gắn bó của gia đình, thay vì cho phép nhiều cặp ý nghĩa tồn tại trong "bộ từ điển của họ". Bộ từ điển trở nên lung lay khi cô chị cả bắt đầu xem phim Mỹ và bắt đầu bộc lộ cảm xúc bằng việc lặp lại những đoạn thoại. Cô chị cả lặp lại những đoạn thoại phim để biểu đạt cảm xúc, ví dụ như sự tức giận sau khi bị bắt phải làm tình với cậu em trai. Nhưng cô không hiểu ý nghĩa của những từ mình nói, cô chỉ lặp lại cái cảm xúc cô nhìn thấy trong phim. Và những cảm xúc này không thể chuyển giao cho người khác thông qua ngôn ngữ.

Bạo lực trong Dogtooth tồn tại như một hệ quả của thế giới. Những đứa trẻ tin hoàn toàn vào lời nói dối của người cha đến mức hành vi của chúng trở nên phi lý. Vừa ngây thơ vừa phi lý. Một mặt, chúng mang tâm trí của những đứa trẻ con, ngây thơ trước những trò chơi như "cùng nhúng tay vào nước nóng xem ai trụ được" hay "cùng hít thuốc mê xem ai tỉnh trước". Mặt khác, chúng đã lớn về mặt thể xác, và sự tranh giành các phần thưởng trong nhà bởi sự tin tưởng tuyệt đối vào lời cha được đẩy đến cực điểm bằng những hành vi như cầm dao cắt thẳng vào tay. Đến hành vi thoát ra cũng gắn liền với sự tin tưởng vào lời nói dối: cô chị đập vỡ răng theo lời cha để thoát ra ngoài - đó là một hành vi nổi loạn, nhưng vẫn tuân thủ theo niềm tin thế giới quan cô đã học từ bé. Sự phi lý còn dẫn đến sự hài hước, khiến bạo lực càng trở nên khó nhìn: Con mèo trong thế giới của ba anh em là một con quái vật mà chúng phải chiến đấu, và chiến đấu sống còn. Những hình ảnh bạo lực thị giác được giữ ở một cú máy tĩnh, không cắt không rung lắc, kéo dài qua cả thời điểm người xem thấy sự bạo lực, để bắt người xem phải nhìn, cũng là khiến họ phải quay đi vì sợ.

Thẩm mỹ và bối cảnh của phim gợi lên những hình ảnh bên trong một cuốn album gia đình: một khoảnh sân cỏ cây nhiều nắng, bể bơi xanh mát, nụ cười của các thành viên gia đình. Giống một kỳ nghỉ hè của ba anh em nhưng kéo dài bất tận. Sự nhẹ nhàng trong hình ảnh đối lập với những điều xảy ra trong nhà, thách thức cảm giác yên bình thường thấy khi nói về một gia đình cực kỳ thân thiết.

Những sự kỳ cục trong thế giới của phim, đặc biệt là diễn xuất, khiến Dogtooth trở nên khó chấp nhận và rất dễ dàng bị gắn mác "nghệ thuật khó hiểu". Dù "nghệ thuật" là một từ luôn từ chối được định nghĩa chuẩn xác, còn "khó hiểu" không nói đến việc người ta không đọc được trạng thái cảm xúc và hành động của nhân vật hay câu chuyện đang tiến triển đến đâu, có gì đang xảy ra với những người này. Đúng là các diễn viên không biểu cảm (như mọi phim khác của Lanthimos), nhưng chẳng có gì khó để nhìn ra cảm xúc của các nhân vật. Khó hiểu ở đây dường như là nói về bản chất kỳ cục của thế giới, một điều mà người xem không thể làm gì ngoài việc chấp nhận.

Giống như ba anh em nọ, người xem bị buộc phải ở trong một thế giới khép kín: trong căn nhà của họ. Thế giới bên ngoài gồm căn nhà khác và công ty của ông bố có vẻ như không vận hành với cùng một quy tắc như trên. Cô gái Christina được dẫn đến nhà để làm tình với cậu con trai là sự so sánh để người xem thấy rõ sự bất thường. Dù cũng sống cùng với bố mẹ, việc Christina được ra khỏi nhà và đi làm đã là một điều khác hẳn 3 chị em. Cô còn có băng xem phim. Sự so sánh này khiến người xem biết rằng thế giới bên ngoài nhà có nhiều điểm tương đồng với thế giới họ sống, còn chuyện bên trong ngôi nhà không phải là chuẩn mực xã hội (social norms). Một điều không được nói nhiều về Christina là cô cũng lợi dụng sự hạn chế trong ngôn ngữ và tư duy thế giới của 3 đứa trẻ để làm lợi cho mình. Sự tiếp xúc của cô chị cả với những bộ phim Mỹ chỉ là do sự bất cẩn của Christina. Thế giới chặt kín và không lối thoát, và cách để một con người tiếp xúc với những thứ bên ngoài chỉ là sự tình cờ.

Dogtooth được diễn giải (nhiều lần) là một ẩn dụ cho sự giam cầm của chính quyền Hi Lạp đối với công dân của họ về mặt tư tưởng thông qua ngôn ngữ hạn chế. Điều này có thể đúng nếu ta xét đến những sản phẩm khác của Lanthimos, là những quảng cáo ông làm: chúng nói về sự ảnh hưởng của văn hoá Mỹ đối với người Hi Lạp, điển hình như một anh cảnh sát đọc quyền Miranda khi bắt giữ tội phạm. Hành vi của cô chị thoát ra khỏi căn nhà ở cuối phim vì thế sẽ được coi là một hành vi mang tính cách mạng chống lại sự độc tài. Dù diễn giải đó có hơi hướng quy kết độc tài - dân chủ thường thấy của truyền thông các quốc gia như Mỹ, nhưng tôi sẽ không bàn đến tính đúng sai của diễn giải này. Bất chấp việc diễn giải này đúng hay sai, kể cả người ta chắc chắn được rằng Lanthimos đã suy nghĩ như vậy hoặc không suy nghĩ như vậy, thì cái kết của Dogtooth vẫn đáng bàn tới.

Chúng ta nói nhiều về sự phá cách, về sự nổi loạn, về những cuộc cách mạng nghệ thuật, những tác phẩm "không qua kiểm duyệt". Tôi không đủ cơ sở để có thể nói rằng phá cách hay nổi loạn trong việc làm nghệ thuật là một việc nên làm hay không (và đánh đồng tất cả hoạt động thực hành nghệ thuật vào một chỗ như vậy thì cũng không nên), có lẽ nên tự hỏi chúng ta đang chống lại điều gì. Cái kết của Dogtooth khiến tôi nghĩ nhiều về một thế giới quan vững chắc đến độ mà bản thân việc chúng ta chống đối nó cũng phải tuân thủ các quy tắc của nó. Ai xem Dogtooth nếu được hỏi cũng có thể nói rằng cô chị cả chỉ cần đơn giản bước ra ngoài mà không cần đập cái răng của mình. Chỉ có cô chị là không biết điều đó thôi. Sự nổi loạn của cô chị phi lý như vậy đấy. Câu hỏi là, các bạn có đang tìm cách đập vỡ cái răng nanh của mình một cách không cần thiết trong khi đang đi tìm chân lý của thế giới này không?