Một ngày ta đã sống

Sống, không phải trở thành một cỗ máy

Hôm nay, tôi chia sẻ bài của một bạn nhiếp ảnh gia kể về trải nghiệm bức ảnh của bạn bị người ta nhập vào AI và đòi biến ra những bức ảnh cùng kiểu. Bạn viết rất dài, nhưng tôi chia sẻ vì một câu duy nhất: bức ảnh là kết tinh của trải nghiệm và kỷ niệm trong giai đoạn đó, nó là minh chứng của một ngày bạn đã sống.

Một ngày ta đã sống. Còn gì thiêng liêng hơn thế?

Con người sẽ làm tất cả mọi thứ để ghi dấu sự tồn tại của mình, để cảm thấy sự sống của mình có thể kéo dài hơn cơ thể vật lý. Có người chọn ưu tiên sáng tác, có người chọn xây dựng gia đình, có người chọn xây một toà nhà mang tên mình, có người chọn tiêu thụ để tạo ra danh tính của mình,.... Đôi khi, sự ghi dấu ấy xâm phạm đến đời sống của người khác, như chuyện xảy ra ở trên. Chúng ta xung đột.

Một bức ảnh thì có thể thấy rõ ràng: nó bị đưa vào AI và xào lại ý tưởng để ra một bức ảnh mới, với cùng một kiểu tạo hình. Tất nhiên, những cỗ máy logic thuần tuý như AI không có giác quan, nó không cảm nhận được, không có cảm xúc. Bạn có thể “đào tạo” nó bằng cách đưa vào các ví dụ để nó làm ra những thứ tương tự, nhưng bảo nó tiếp tục sáng tác theo hướng đó, nó sẽ không thể học hay cảm nhận được rằng thế nào là đúng hướng, có gì chưa ổn ở đây, thế nào là sáng tác tiếp. Vì nó chỉ sao chép được bề mặt, chứ không sao chép được vì sao người ta làm nó. Nó không có một thôi thúc bên trong, khiến nó tự sáng tác. Nó là một công cụ hiệu quả, không hơn.

Còn phong cách vẽ là thứ dễ nhận diện, nhưng khó bảo trợ sở hữu trí tuệ. Bạn bảo hộ bức vẽ của bạn với phong cách của bạn, nhưng khi AI vẽ một bức khác với phong cách tương tự, khả năng bảo hộ sẽ khó hơn. Đó là điểm đã bị vin vào để “AI art” ngập tràn.

Đây chính là lúc mà những người xây dựng danh tính dựa trên tiêu thụ xuất hiện. Họ nói rằng họ thích phong cách vẽ của Ghibli, thích những bộ phim ấy, và ước rằng mình sống trong đó, thế nên họ đã tạo hình ảnh của mình. Họ không đến với nghệ thuật để hiểu bản thân và thế giới, họ đến với nó vì nó “đẹp”, nó làm thoả mãn cái tôi của họ - tôi xem Ghibli, tức là tôi có gu, tôi có giá trị. Đó, classical escapism. Trong cái đời sống ở xã hội tư bản muộn này, người ta không còn được thực hành nghệ thuật để được làm một con người trọn vẹn. Người ta bị cuốn theo công việc, và cuộc đời bị giới hạn lại, bị thui chột dần đi, thì AI xuất hiện như một công cụ giải phóng họ khỏi thế giới của chính mình. Bạn chẳng cần luyện tập vẽ. Bạn chẳng cần luyện tập viết. Bạn chẳng cần làm thơ. Bạn chẳng cần suy tư về cuộc sống của mình và đưa ra quyết định cho chính mình, và chấp nhận sự giới hạn của bản thân mình. Bạn chỉ cần nhờ ChatGPT làm hộ. Giờ đây ai cũng là Chúa trong thế giới riêng mình. Ai cũng là những vị thần tự phong. Ai cũng có trong tay một Hayao Miyazaki sẵn sàng vẽ những bức hình cho riêng mình.

Tư bản ấy hả, làm gì quan tâm đến đạo đức. Làm gì quan tâm đến việc các cá nhân được sống trọn vẹn như một con người. Không, tất cả sẽ làm việc và tiêu thụ đến chết. Bạn sẽ tiếp tục cống tiền cho tư bản để vẽ ra một thế giới hình ảnh vuốt ve cái tôi của bạn. Vì bạn chưa bao giờ chiến đấu để sống cuộc đời thực như mình mong muốn. Viễn cảnh trong Ma trận? Nó sẽ xảy ra, nhưng hãy nghĩ đến nó như một ẩn dụ, không phải một thứ y hệt. Chẳng phải bạn đang cắm mặt vào làm việc rồi tiêu thụ những nội dung ngắn được sản xuất chỉ để xao nhãng khỏi áp lực công việc? Đâu khác gì những con người bị nhốt trong pod ở những trang trại nuôi người trong phim? Thế mục đích sống của bạn là gì cơ, bạn còn nhớ không, hay còn chẳng dám đi tìm?

AI có thể sao chép phong cách tạo hình của những bộ phim Ghibli, nhưng nó và cả những người sử dụng nó để làm bức ảnh cho mình sẽ chẳng bao giờ cảm nhận được sự rung động sâu thẳm nhất khi họ đi xa hơn lớp bề mặt của nghệ thuật, để biết rằng cái đẹp không phải nằm ở việc vẽ thế nào, từ ngữ ra sao, màu sắc xanh đỏ vàng tím, mà nằm ở cái lý do bên trong khi con người ta sáng tác. Đó là vì ta cần đào sâu xuống bên dưới bề mặt ấy để học về nơi ẩn chứa những bí mật sâu thẳm nhất của loài người: bên trong chúng ta. Những người ấy sẽ chẳng bao giờ biết được sự hạnh phúc nằm chính ở sự mệt mỏi nhưng đầy háo hức của việc sáng tác, khi chẳng biết mình sẽ tạo ra điều gì. Những người ấy thật ra đã từ bỏ đặc quyền làm người của mình rồi.

Còn AI art, thôi đừng gọi nó là art nữa, cái thứ mà trước khi làm đã biết sẽ có kết quả thế nào thì làm gì được gọi là nghệ thuật, chỉ là một phiên bản nghệ thuật được doanh nghiệp dùng tiền ra mua thôi. Nó giống câu chuyện anh em nghệ sĩ chúng tôi hay đùa nhau, là đi gặp khách hàng, khách hàng bảo em cứ sáng tác đi, cho anh/chị ý tưởng nào thật mới vào, chưa từng ở đâu có nhé, rồi đến khi chúng tôi đưa những ý tưởng chưa có ở đâu thật, thì họ tá hoả bảo, ôi em ơi cái này rủi ro lắm, chưa có ai làm cả, hay em thử làm giống bên A bên B này xem… Mà những tình huống nghịch lý như thế này, AI sẽ chẳng bao giờ hiểu nổi đâu.

Cuối cùng thì, câu hỏi không phải là dùng AI hay không. AI đã và sẽ tiếp tục phát triển để trở thành một công nghệ (có khả năng là) tham vọng nhất của nhân loại. Chúng ta không thể đảo ngược dòng chảy đó. Câu hỏi phải là, bạn đang dùng AI để làm gì? Bạn còn muốn làm một con người trọn vẹn nữa không?