Nghi thức thanh tẩy hàng năm
Thanh tẩy khỏi người xem các suy tư phản biện, bằng một sự mỉa mai không đi đến đâu
Bài viết vào 2.2.2020, không sửa đổi khi đăng lại.
Chương trình Táo quân có ba yếu tố giống với một nghi thức lễ hội truyền thống. Thứ nhất, nó mang tính trình diễn, trưng bày cho người ta xem, màn diễn này mô phỏng lại một thứ gì đó đã từng xảy ra hoặc người ta cho rằng nó xảy ra, như hội Gióng thì mô phỏng và thừa hưởng từ sự tích Thánh Gióng còn Táo quân kể lại những sự kiện trong năm dưới lời của những nhân vật Táo chia ra làm các bộ ngành. Thứ hai, nó có tính lặp lại với ngày giờ cụ thể không thay đổi, là 20h ngày 30 tết âm lịch. Thứ ba, nó được thực hành bởi một nhóm người, người xem và người diễn, trong đó người xem là một nhóm người có chung khu vực địa lý (làng, xã, tỉnh,...) - mà ở đây là tầm quốc gia còn người diễn là cố định những người đó, ít khi thay đổi, và nhân vật cũng cố định.
Chương trình Táo quân cũng có ba yếu tố giống với một bản tin thời sự. Thứ nhất, nó là sự nhắc lại của một sự kiện đã xảy ra, một dạng báo cáo, báo cáo với Ngọc Hoàng nhưng thực chất là báo cáo với người xem. Thứ hai, nó dường như mang một thái độ trung lập, báo cáo chân thực, sự ghi lại những điều đã xảy ra trong một năm, nhưng bản thân việc lựa chọn điều gì được xuất hiện điều gì không là đã có sự chủ quan ở đó rồi, là nằm dưới sự kiểm soát và ý chí của một nhóm người. Có những thông tin và những nhân vật sẽ không bao giờ xuất hiện trong những báo cáo này, sẽ luôn là ngoài lề, như chuyện có những người ở thành phố này thật ra không đi bắt cá chép người ta thả để bán lại, họ quá nghèo để làm thế, họ bắt mang về ăn luôn chứ chẳng bán. Thứ ba, nó không có chức năng giải quyết dù đôi khi đóng vai trò một quan tòa phán xử. Giống như việc VTV có những bản tin tham gia tích cực vào quá trình kết tội bất chấp việc luật định rằng họ không có chức năng xét xử, hành vi Ngọc Hoàng xét tội các Táo luôn chỉ dừng ở mức nhắc nhở, tội danh của các Táo cũng không xuất hiện mà chỉ được dò xét xem nó thuộc về ai.
Chương trình Táo quân ngoài ra còn có ba yếu tố giống những video ngắn trên tiktok, youtube hay instagram. Thứ nhất, nó có thể dễ dàng trích dẫn (quotable). Các trò đùa gần đây của Táo quân phần nhiều chỉ còn lại là hành vi chơi chữ, hát nhạc chế, không có những trò đùa mang tính setup - punchline, không còn tình huống mâu thuẫn nghịch lý tạo nên sự mỉa mai và sự hài hước để dẫn đến việc người xem rút ra bài học cho mình. Ta thấy các táo lần lượt bước vào, nói những câu nói đã xuất hiện ở đâu đó trong năm, nhưng được đặt trong bối cảnh Thiên đình. Thứ hai, vì tính dễ dàng trích dẫn, nên nó yêu cầu phải đi theo xu hướng (trendy), và cũng bắt buộc phải trendy bởi không thể cho những thông tin ngoài lề xuất hiện. Thứ ba, có thể dễ dàng xem ở giữa, tức là bật lên nửa chừng vẫn có thể hiểu và cười, nó không bị giới hạn phải xem từ đầu hanh dành sự tập trung hoàn toàn, phù hợp với hoạt động ngày tết bận rộn.
Táo quân luôn tuân thủ một cấu trúc duy nhất: Đầu tiên, các Táo lên chầu báo cáo với Ngọc Hoàng, nêu ra các tồn tại dưới hạ giới vào năm vửa qua. Đôi khi sẽ có một concept nào đó, ví dụ như concept vòng quay tham nhũng. Quá trình báo cáo là sự lướt qua các thông tin, và sự hài hước nằm ở việc nói lái, việc chế lời hát, và việc người xem được đứng ngoài sự phi lý của sự kiện đã diễn ra. Màn đối đáp qua lại này cộng thêm với diễn xuất của các diễn viên gạo cội sẽ giữ sự tập trung của người xem trong khoảng 1 tiếng rưỡi đồng hồ. Concept cũng đóng vai trò tạo kịch tính để giữ sự tập trung. Sai lầm của các táo sẽ dần dần lộ ra, cuối cùng là họ nhận sự nhắc nhở của Ngọc Hoàng và rút kinh nghiệm cho năm sau. Ngọc Hoàng không sai, các Táo luôn sai, nhưng cũng không có sự trừng phạt nào ở đây cả, kể cả bên trong giới hạn của vở kịch. Vở diễn, dù là một lời nói dối, một sự mô phỏng, cũng không đi được đến tận cùng của nó.
Với tất cả đặc điểm trên, thì xem Táo quân giống như xem một phóng sự về lễ hội truyền thống, nhưng ở dạng video ngắn. Tức là sẽ có những đoạn khoảng 15-30s về lễ hội đó, được quay lại. Còn người xem sẽ lướt, lướt, và lướt. Lướt qua một dòng thông tin dài dằng dặc, tổng kết lại năm vừa qua. Mỗi thông tin sẽ dừng lại rất ngắn thôi trước khi người xem đến với thông tin tiếp theo. Nhưng những thông tin này không được đưa ra một cách trực tiếp, mà có sự nói bóng gió, nói lái ở đó. Mặc dù thật ra ai cũng biết đó là gì, nhưng người ta vẫn nói lái. Như chuyện giấy đi đường: Ai cũng thấy nó phi lý, nhưng chúng ta chỉ được nói đến vào ngày cuối năm, và nói về nó như một sự hài hước. Tôi tự hỏi đã có ai bực tức khi xem Táo quân, đã có ai đòi hỏi trách nhiệm. Chắc là không. Vì chúng ta chỉ bực tức khi sống trong sự phi lý. Chẳng ai bực tức khi đứng ngoài sự phi lý và thấy được sự phi lý đó. Khi ấy người ta chỉ cười sự phi lý thôi. Vở diễn thật ra đang làm đúng chức năng của nó: nó khiến chúng ta tin là mình đang ở một góc nhìn khách quan, ở một vị trí an toàn, không bị ảnh hưởng bởi những sự phi lý trong xã hội. Một cuộc tẩy trừ thái độ bực tức về phía những người tạo ra những sự phi lý kia, giống như người ta tắm mùi già vào cuối năm.
Cuối cùng thì, tất cả chỉ còn lại là những tràng cười mà thôi.