22 giờ 22 phút. Ngày 22. Năm 22. Vũ trụ đang gửi cho bạn thông điệp gì? 11 giờ 11, ngày 11 tháng 11 năm 11? Có một may mắn nào sắp đến với bạn chăng? Hay liệu rằng vũ trụ đang thử thách ý chí của bạn trước khi đưa bạn đến với những điều bạn xứng đáng?
Thời gian là một ý niệm của con người. Chúng ta có giây, có phút, có giờ. Có ngày, có tháng, có năm. Thập kỷ, thế kỷ, thiên niên kỷ. Vũ trụ ư? Không có một chiếc đồng hồ nào ở đó. Không có một khởi thủy chính xác. Một khoảng áng chừng 13,8 tỷ năm từ Big Bang đến nay.
Video trên là về tương lai của vũ trụ này. Nó là phỏng đoán dựa trên những dữ liệu con người thu thập được về vũ trụ. Những tiên đoán về tương lai sẽ thay đổi liên tục dựa trên những điều con người biết, nhưng có một điều không thay đổi, đấy là khi mặt trời chết và trở thành sao lùn trắng (white drawf star), trái đất cũng sẽ biến mất. Video dài 29 phút, và thời điểm trái đất kết thúc là ở phút thứ 3. Đó là khoảng 1 tỷ năm nữa.
Sự chiêm nghiệm của con người dừng ở mặt trời, vì nó là thứ ảnh hưởng lớn nhất đến hàng ngàn năm lịch sử loài người. Trong phần lớn thời gian đó, chúng ta không biết xa hơn đó là gì, và trái đất cùng mặt trăng/mặt trời không phải một phần vũ trụ, mà là tất cả thế giới quan của con người. Lịch là để ghi dấu 1 chu kỳ trái đất xoay quanh mặt trời. Hệ thống lịch giải nghĩa sự vô tận thời gian, xoay nó thành 4 mùa (cũng là một thứ được tạo nên từ sự vận động quanh mặt trời). Lập xuân, lập hạ, lập thu, lập đông. Xuân phân, hạ chí, thu phân, đông chí. Hệ thống đo đạc, tư duy, cơ thể sinh học của con người - tất cả liên quan đến vị trí tương đối của trái đất với mặt trời. Những môn (gọi là bói toán hay huyền học tùy các bạn) như kinh dịch, tử vi, chiêm tinh học,… cũng chỉ xa nhất được đến hết hệ mặt trời. Vật thể bay xa nhất của chúng ta, Voyager 1, vẫn loanh quanh thái dương quyển sau khi phóng 47 năm.
Hẳn các bạn biết đến meme “người ngoài trái đất thắc mắc tại sao người trái đất ăn mừng khi hành tinh của họ quay hết một vòng quanh mặt trời”. Tất nhiên, nhìn từ một điểm nhìn ở xa, hoạt động ăn mừng ấy tương đối vô nghĩa, vì thời gian 1 năm quá nhỏ nhoi so với dòng chảy của vũ trụ. Giống như một khoảnh khắc hạnh phúc trong đời, nó sẽ lọt thỏm trong 70 80 năm cuộc đời, và hoàn toàn có thể bị lãng quên. Nhưng hoạt động ăn tết là một phần cơ chế sinh tồn của con người. Con người ghi dấu sự tồn tại của mình bằng những công cụ đo thời gian, dùng ngày tháng như những cái hộc tủ để lưu giữ các sự kiện, và cuối cùng, ăn mừng một chu trình sống, ăn mừng mùa xuân trở lại sau một mùa đông khắc nghiệt. Nhưng nó không phải ăn mừng vị trí tương đối của nơi họ sống so với mặt trời đã thay đổi. Nó là ăn mừng cho sự sống sót, cho sự sinh sôi, cho sự tuần hoàn, sự tái sinh.
Sự ăn mừng năm mới đi kèm với tổng kết năm cũ. Tôi đã làm được gì trong năm qua? Tôi đã xem bao nhiêu phim, tôi đã đọc bao nhiêu sách, tôi đã đi bao nhiêu nơi? Đó cũng là một sự ghi dấu, một cách thức để con người tin vào sự tồn tại của mình.
Khi hiểu biết của con người về thế giới xung quanh mở rộng, khi chúng ta biết rằng thứ bao bọc lấy chúng ta to lớn đến thế nào và vẫn tiếp tục mở rộng nữa, thì vị thế của con người bắt đầu nhỏ lại. Sự hoang mang lớn dần. Để đối chọi với nó, cái tôi phồng to lên như một quả bóng bay. Để bớt hoang mang, chúng ta tự nhìn mình lớn hơn, vĩ đại hơn. Chúng ta gán cho mình quyền lực và tầm quan trọng trong vũ trụ này. Phải rồi, 22h22 phút, đang có thông điệp của vũ trụ truyền đến ta.
Không, người ta không còn xem phim để nhìn thấy cách nhìn của người khác, được nghe câu chuyện của người khác, được kết nối với người khác, để từ đó vươn tay đến với thế giới. Phim được sử dụng như nơi trú ẩn, nơi rút lui, như một nơi người ta mong chờ sẽ ôm ấp che chở họ trước những ảnh hưởng của thế giới mà họ sợ hãi. Và khi ấy thì còn cần gì điện ảnh mang đến sự thật về thế giới này và sự tồn tại của chúng ta. Phim ảnh chỉ cần mang đến sự an ủi - an ủi rằng chúng ta có chỗ trốn, chúng ta to lớn hơn và có thể giải quyết tất cả những vấn đề trên trái đất này, dù sau đó là nỗi thất vọng trở lại sau khi hết phim, rằng hóa ra chúng ta không an toàn, con người không sống mãi, con người sẽ chẳng bao giờ “ổn”, và như thế thì đâu còn gì ngoài việc sẽ liên tục trở đi trở lại đến với một sự an ủi của phim mà chẳng có chút liên kết nào với sự thật. Cuối cùng là cái nhìn về phim ảnh ngập ngụa cái tôi: “tôi thấy rằng”, “tôi cho rằng”, “tôi cảm nhận rằng”. Một cái tôi tách biệt khỏi thế giới này.
Khi sự kết nối toàn cầu nằm trong bàn tay, sự kết nối của con người với những điều xung quanh trở nên đứt gãy. Sự sống, sự lắng nghe, sự quan sát, sự kết nối, sự dấn thân, sự trải nghiệm trực tiếp, tất thảy những điều thiêng liêng với từng cá nhân, với nhân loại, nhường chỗ cho một cuộc chạy đua về năng suất. Làm sao để xem được nhiều nhất, đọc nhiều nhất, làm sao để thể hiện được nhiều nhất về cái tôi của mình. Và người ta đánh mất sự lắng nghe dành cho người khác khi tập trung vào cái tôi của mình.
Việc xem phim không còn phải là tôi đã biết điều gì mới, tôi đã choáng váng thế nào, niềm tin của tôi đã bị đập bỏ hay được mở rộng, tôi đã xúc động ra sao, tôi đã học được gì, tất cả mọi thứ cuối cùng có ý nghĩa gì... Nó trở thành bao nhiêu phim, bao nhiêu phút. Nó trở thành những giải thưởng trao cho ai, những thành tựu của họ là gì? Nó trở thành tôi đã xem phim của ai nhiều nhất, tôi thích đạo diễn hay diễn viên nào. Tiêu thụ trở thành một thứ phẩm giá, một thứ đức hạnh, một thứ trang sức. Nếu không tiêu thụ, tôi sẽ chẳng là ai cả. Và đó mới là điều đáng sợ nhất.
Tiến trình sống và tiến trình xem phim trở thành sự tiễu trừ đi quá trình trải nghiệm để đến với kết luận. Nhưng cái kết cho tất cả con người chỉ có một mà thôi, đó là cái chết. Và khi ta trông đợi vào những bộ phim, neo mình theo sự an ủi vỗ về ở cuối phim trông chờ một câu trả lời cho những vấn đề trong cuộc sống, trong khi cuộc đời thì ngược lại, tất cả những gì ta có sẽ là sự hoang mang, sự bất an kéo dài, sau khi bộ phim kết thúc.
Có gì để xem ở phim của Diaz, Tarkovsky, Tarr? Có gì ở thứ điện ảnh chậm, đôi lúc người ta gọi nó là điện ảnh chiêm nghiệm? Lav Diaz nói rằng thật ra chẳng có gì gọi là điện ảnh chậm cả, chỉ có điện ảnh mà thôi. Tôi mất rất lâu để hiểu được câu đó. Thừa nhận sự tồn tại của điện ảnh chậm như một phong cách điện ảnh ngoại biên, là thừa nhận điện ảnh chủ lưu đang chạy với tốc độ bình thường. Nhưng thế nào mới là bình thường? Người ta nén cuộc đời một nhân vật vào trong một tiếng rưỡi, đó không thể là một tốc độ bình thường.
Điện ảnh là cái nhìn về quá khứ, là sự hổi tưởng (recollection). Trên sân khấu, thời gian diễn ra liên tục, là thời gian thật không thể “ăn gian”, và vì thế mang cảm giác trực tiếp, cảm giác đang hiện diện. Điện ảnh là sự quay lại, ghi hình lại một thứ đã xảy ra, và cùng lúc ghi hình, nó biến mất chỉ còn dấu vết trong đoạn phim được quay. Sự ghi lại của chiếc máy quay hàm chứa không gian và thời gian trong đó, rồi khi ghép lại, khả năng kết nối phi tuyến tính cho điện ảnh mặc nhiên có khả năng thao túng thời gian để đẩy người xem đi đến kết quả nhanh chóng hơn thời gian thực tế họ cần. Các sự kiện trong phim được chắt lọc để hướng về chủ đề phim. Và cuối cùng, khi chiếu lên màn hình, khi người xem tiếp xúc với phim qua một tấm màn ở giữa, nó càng gia tăng cái cảm giác về việc đang xem lại quá khứ, xem những mảnh thời gian hồi tưởng.
Khi từng ngày trôi qua, chúng ta dường như có tất cả thời gian trên cõi đời này. Chúng ta trải nghiệm từng giây từng phút từng giờ trong một ngày. Cái hiện tại tưởng như kéo dài mãi, vì luôn có một hiện tại tiếp tục. Phải đến khi đi ngủ, những ngày hôm trước mới phai dần đi theo thời gian. Và khi nhìn lại những tháng ngày đã trôi qua, dường như lại chẳng có chút thời gian nào cho chúng ta cả. Những thời gian đã trôi qua trong đời dồn lại, nén chặt lại.
Ngày thì dài mà năm thì ngắn. Cái chúng ta nhớ khi được hỏi về một năm không phải là từng ngày theo thứ tự, mà là những ngày quan trọng với cảm giác chung mà năm đó mang lại. Chúng ta đã vô thức chọn lọc ra những mảnh thời gian quan trọng với bản thân chúng ta, và từ những sự kiện đó ta tổng kết được bài học. Đó là một năm nhiều người bạn mới, một năm nhiều bài học mới, một năm tâm linh,… Tư duy con người khi đến với điện ảnh và rút ra các bài học từ các sự kiện trong cuộc sống là như vậy. Điện ảnh thời gian thực, nơi các sự kiện không còn bị nén hay giãn, nơi các cảnh phim dài không phải để người xem đọc hết những thông tin có trên hình, mà để họ nhận lấy sức nặng của thời gian đang trôi, nhận thức về sự tồn tại của nó, là sự chống đối với chính bản thân điện ảnh và khả năng thao túng thời gian của nó. Nó đưa người xem trở về với một nhịp độ mà họ lãng quên, và cái giá của điều đó là không phải ai cũng cần đến những bộ phim như vậy. Họ sợ phải đối mặt. Thà bịt tại bịt mắt sống qua ngày, không biết đến sự thật, còn hơn khổ đau khi phải đối diện.
Thời gian sẽ tiếp tục trôi mãi. Hay thật ra chẳng có thời gian? Con người đứng giữa cái vô tận của hiện tại và hữu hạn của năm tháng. Chúng ta cho mình quá ít thời gian với những chuyện cần cả cuộc đời, và cho mình quá nhiều thời gian với những chuyện sẽ đi mất. Có lẽ sẽ không có một câu trả lời cuối cùng nào cả. Có lẽ tất cả những gì chúng ta có là những hiện tại rồi sẽ mất đi.
Bài viết này được viết vào tết 2024. Một năm sau, vào tết 2025, tôi đã hoàn thành kịch bản sân khấu đầu tiên của mình, dài gần 2 tiếng. Tôi cũng đã bắt đầu hiểu câu công án thiền về chuyện tu tập mất 10 năm, cố gắng gấp đôi thì mất 20 năm. Và những điều viết ở trên đã đi vào kịch bản nhẹ nhàng hơn tôi từng nghĩ.