Bài viết vào 10.11.2021, không sửa đổi khi đăng lại.
Khi tôi mới học làm phim, có một câu chuyện thế này: không ai muốn làm phim thị trường cả. Tất cả chúng tôi đều say đắm điện ảnh. Chúng tôi mong muốn một ngày nào đó mình sẽ được làm những bộ phim nghệ thuật, được giống như những thần tượng của mình. Mỗi đứa có một hình dung về thứ nghệ thuật mình muốn, dù chưa biết phải làm thế nào. Một thứ điện ảnh thơ mộng như Trần Anh Hùng. Một kiểu điện ảnh đẹp và cảm xúc kiểu như Vương Gia Vệ. Những bộ phim lý trí dữ dội kiểu Stanley Kubrick. Dù là gì, thì chúng đều chung chung, không cụ thể. Dễ hiểu thôi, nếu nó cụ thể, nếu chúng tôi biết nó làm thế nào, thì chúng tôi đã trở thành những Kubrick và Vệ thứ hai rồi.
Vì chúng tôi hâm mộ một số đạo diễn làm phim nghệ thuật, nên phim chúng tôi làm theo kiểu của họ. Và vì làm theo kiểu của họ, nên nó là nghệ thuật. Chúng tôi có các tiêu chí không chính thức cho một thứ "điện ảnh nghệ thuật" của mình: thứ nhất, nó phải chậm một chút. Nhanh quá thì giống phim thị trường lắm. Thứ hai, nó phải khó hiểu. Không khó hiểu thì không phải nghệ thuật. Khẩu quyết của ý này là "mình muốn mọi người tự cảm nhận về phim", nếu ai hỏi thì cứ đem ra mà nói. Thứ ba, nó phải cá nhân. Cái này gần với ý khó hiểu. Nếu ai xem mà không hiểu thì cứ bảo đây là cá nhân của tôi. Thứ tư, chủ đề phải kỳ dị, lạ lùng: làm mấy cái đơn giản quá thì không thể hiện được mình. Thứ năm, một kịch bản viết ra mà người đọc hiểu theo ý của họ thì là sai, phải hiểu theo ý của người viết, bất kể kịch bản có thể hiện được không. Gọi là không chính thức, vì đều tuân theo một cách vô thức dù không có ai đặt ra cả.
Không chỉ những người ít xem phim, cả những người xem phim nhiều lẫn những người làm phim đôi khi cũng lậm vào chuyện phân tách phim nghệ thuật và phim thương mại. Rằng phim nghệ thuật là một thứ cao siêu, là tượng đài để hướng tới. Phim thương mại không hay, không xuất sắc, xem hoành tráng thôi, cất não đi là được. Tôi không nghĩ rằng bất kỳ bộ phim nào, bất kể mục đích nó được làm, hay những người xem phim đánh giá nó nghệ thuật hay thương mại, phải chịu một cái án như vậy.
Điện ảnh luôn là một dạng thức tư bản. Một người, hoặc một doanh nghiệp, sở hữu tư liệu sản xuất (kịch bản) và mua sức lao động của nhiều người (thành viên đoàn phim) để sản xuất ra một sản phẩm cuối (bộ phim) từ đó mà tích lũy tư bản lớn hơn số vốn bỏ ra. Nó là một môn nghệ thuật tốn tiền, nếu không nói là nhiều tiền. Nó đòi hỏi phải thu lại lợi nhuận. Phần này là công việc của nhà sản xuất và đơn vị phát hành, bất chấp việc bộ phim hay dở thế nào, đoạt giải hay không đoạt giải. Họ phải kiếm đủ tiền để có lãi, hoặc ít nhất hòa vốn cho nhà đầu tư. Nếu có lúc nào đó bạn hỏi tại sao những bộ phim dở như thế này vẫn được làm, thì đây chính là câu trả lời. Người ta tin rằng nó có lãi, nên họ đầu tư. Nếu có những phần sau, thì tức là nó vẫn còn lãi, đủ để người ta tiếp tục đổ tiền vào nó. Những phim được nhà nước đầu tư (bất kể là quốc gia nào) thì lại là một câu chuyện khác. Nó là nhu cầu thiết lập một hình ảnh quốc gia, ở mức độ địa phương lẫn quốc tế.
Vì bản chất như vậy, nên tôi luôn coi khái niệm "phim thương mại" là một khái niệm không nên tồn tại. Nó khiến chúng ta vô thức phân tách 2 bên, bên còn lại là "phim nghệ thuật". Trong những buổi chiếu phim tôi tham gia lẫn tổ chức, nhiều người xem nói rằng phim này không phải phim thị trường, nó là phim nghệ thuật. "Một phim nghệ thuật kén người xem như thế này thì không dành cho số đông tiếp nhận", họ bảo vậy. Họ đòi người ta phải làm nghệ thuật và cho số ít, không kiếm tiền, thế mới là thuần khiết. Tư duy ấy là coi nghệ thuật trở thành một thứ của tầng lớp trên, một tầng lớp mà trong hình dung của họ không còn quan tâm gì đến tiền, đồng thời cũng chẳng quan tâm đến những vấn đề của số đông những con người đang vật lộn ngoài kia, bởi tầng lớp ấy đã thoát tục trong tinh thần, hoặc là có quá nhiều tiền để chẳng còn phải vật lộn với cuộc sống. Nó là thừa hưởng tư duy của thời kỳ duy mỹ mà không còn phù hợp với nghệ thuật đương đại, và thật trùng hợp làm sao, những người này thỉnh thoảng lại nhắc đến "nghệ thuật vị nghệ thuật" của Wilde.
Tư duy nhị nguyên lúc nào cũng nguy hiểm. Nhị nguyên khi tư duy điện ảnh không phải ngoại lệ. Nó đặt ra những hình ảnh tốt xấu vô thức trong tâm trí khiến người xem né tránh. Với người xem muốn một bộ phim tử tế, họ sẽ ngại ngần với mác phim thương mại, và ngược lại một người muốn có buổi tối dễ chịu sẽ không chọn xem phim nghệ thuật. Nó đào sâu chia rẽ và cực đoan hóa người xem. Người thích xem phim nghệ thuật dễ trở thành những kẻ elitism, coi thường những người không xem phim như họ, còn người không xem sẽ cảm thấy rằng họ không cần thiết phải xem những phim nghệ thuật khó hiểu như vậy để làm gì. Dù tôi biết, khả năng tiếp nhận ngôn ngữ phim của mỗi người là khác nhau, phim cũng là một dạng ngôn ngữ, có người nghe người khác nói mà hiểu được ẩn ý còn có người không, thì phim cũng y hệt như vậy. Nhưng vì y hệt, nên nó là thứ có thể luyện tập được, giống như kinh nghiệm sống có được nhờ vào việc tiếp xúc với những môi trường sống có những những quan hệ người với người phức tạp.
Để tránh khỏi sự nguy hiểm trong tư duy kiểu vậy, tôi nghĩ rằng có thể bắt đầu với khái niệm phim giải trí. Vì thú thật nếu hỏi tôi thế nào là phim nghệ thuật, tôi cũng sẽ không biết trả lời sao. Bắt đầu với khái niệm phim giải trí, và thay vì đưa ra hai bên thương mại hoặc nghệ thuật, ta đến với những thứ có lẽ là đơn giản hơn chút. Theo kiểu "đây là một phim giải trí đơn thuần, cực kỳ giải trí". Hoặc "phim này giải trí, nhưng cũng rất nghiêm túc". Không nhất thiết chỉ một trong hai. Hoặc, "không giải trí tí nào, nó thực sự nghiêm túc". Việc nhìn nhận là giải trí hay nghiêm túc liên quan nhiều đến cách người làm phim nhìn nhận và tiếp cận vấn đề được nói đến trong phim, và có thể xem xét trên khía cạnh đó có phải mục tiêu của họ không, hơn là áp cho nó cái danh định tính là nghệ thuật hay thương mại.
Còn thế nào là giải trí và thế nào là nghiêm túc, thì phải hẹn các bạn ở một bài khác. Có thể một lúc nào đó tôi sẽ ngồi nói về chuyện Schindler's list giải trí giống Squid Game như thế nào. Hoặc không, tùy hứng. You know me
