Schindler's list - Chuyện người anh hùng diệt quái vật

Khi một tình huống phức tạp trở thành một trò giải trí

Bài viết vào 8.2.2019, sửa đổi vào 2025

Nói về Schindler's list, trước nhất phải nói về cảnh quay khi những người phụ nữ Do Thái bị đưa vào một căn phòng kín. Trước đó, họ nằm trong nhóm những người được Schindler mua lại từ tay Goeth và sẽ được chuyển thẳng đến nhà máy của ông ta. Đoàn tàu chở họ đi đến một nơi không rõ, trong đêm tối, thay vì chuyển đến chỗ Schindler như dự định. Sự vô định về mặt nơi chốn, câu nói khẳng định của Schindler rằng họ được chuyển đến Auschwitz, cùng hình ảnh chiếc ô tô của Schindler di chuyển khỏi nhà máy để cứu họ làm tăng thêm sự căng thẳng cho đoạn phim, khi sau đó những người phụ nữ bắt đầu bị lột quần áo, cắt tóc và chuyển vào bên trong căn phòng kín với những đường ống trên đầu. Không khó để người xem nhận ra có điều gì sắp xảy đến. Khói đã xuất hiện trong những cảnh quay trước đó, và "cái chết bằng hơi ngạt" là một hình ảnh rõ ràng nhất, hiện ra đầu tiên khi ta nhắc đến nạn diệt chủng Holocaust.

Nhưng không có hơi ngạt. Người xem, chịu căng thẳng tâm lý khi sắp phải nhìn thấy những cái chết họ biết trước, giờ được giải tỏa khi nước phụt ra từ vòi. Tuy nhiên, điều ấy chỉ là một sự thao túng của nhà làm phim. Người xem bị thao túng bởi chính hiểu biết của họ, vì họ đã biết sẽ có hơi ngạt. Và giờ đây, cái cảm giác giải tỏa được mang đến cho người xem, chứ không phải họ thực sự cảm thấy như vậy. Là lấy nạn diệt chủng ra để làm trò giải trí trên phim.

Cách sử dụng màu đen trắng góp phần lớn vào sự thao túng này. Màu đen trắng của phim mang đến cảm giác rằng họ đang xem phim tài liệu, thay vì phim hư cấu, từ đó mà họ dễ dàng tin tưởng vào những điều mình nhìn thấy. Tuy nhiên, những điều diễn ra trong Schindler's list đều là hư cấu, dẫu cho nó được đặt trong một bối cảnh lịch sử và dựa trên nhân vật có thật. Những diễn viên và ngôn ngữ tiếng anh trong phim tỏ rõ sự hư cấu này. Người xem được trưng bày ra trước mắt những điều hư cấu, nhưng bị thao túng để tin nó là thật. Đó là cái nguy hiểm của phim tiểu sử.

Điều thứ hai phải nói đến, là những nhân vật được đề cập đến trong Schindler's list. Có ba nhân vật quan trọng: Schindler, Goeth, và người Do Thái.

Xa rời khỏi ống kính góc rộng thường sử dụng trong những bộ phim giải trí của mình, Spielberg lần này sử dụng những cú máy cận hơn trên những ống kính tiêu cự dài hơn, như một người quan sát từ xa nhưng nhìn thấy được rất gần. Nhưng sự sử dụng ấy với ý đồ đi vào gần sát với những người Do Thái để ghi giữ được những cảm xúc và những điều quan trọng với họ không thể che đi được thái độ vứt bỏ của Spielberg với những con người này, ra khỏi kết cấu bộ phim.

Người dân Do Thái trong phim là một bầy cừu bị lùa từ cái chuồng này sang cái chuồng khác trong suốt bộ phim. Ta thấy họ gào thét, trốn chạy, và bị giết. Và họ không hề phản kháng. Họ cam chịu. Bản thân họ, cũng như Goeth và Schindler, bị tước đi một thứ mang tính con người: sự phức tạp của cảm xúc. Họ đã trở thành những khuôn mặt đại diện. Schindler cứu người, Goeth giết người, còn những người Do Thái thì không tự định đoạt được số phận của mình. Ba nhân vật trở thành kẻ chăn cừu, con sói, và đàn cừu. Không có gì đi xa hơn mức ấy trong suốt cả bộ phim: nó không rời xa khỏi câu chuyện của hàng ngàn năm trước đã in đậm trong tiềm thức loài người, câu chuyện về những người hùng chiến đấu với quái vật để cứu người. Nó không chừa chỗ cho chúng ta đặt câu hỏi nào về lịch sử. Nó bón vào miệng chúng ta một câu chuyện xưa cũ vô cùng quen thuộc với hai nhân vật mà tốt xấu đã quá rõ ràng - từ đầu đến cuối, họ sẽ chỉ làm như họ được chỉ đinh phải như thế. Người tốt trầm lặng, còn những kẻ ác của nước Đức ăn chơi hoan lạc, cười hô hố như lũ lơn, suốt cả phim. Schindler còn không mang chút dáng dấp Đức nào kể cả giọng nói, mà đặc sệt hình ảnh một người đàn ông Mỹ. Một kiểu tuyên truyền ý thức hệ "nước Mỹ cứu rỗi thé giới" đã được làm đi làm lại không biết bao nhiêu lần.

Bởi thế, nó mang dáng dấp của một bộ phim anh hùng, hơn là một bộ phim về nạn diệt chủng Holocaust. Ta thấy những người dân thường không sức mạnh chạy trốn "quân gian ác" đầy sức mạnh và rồi người anh hùng mang sức mạnh tương đương đến giải phóng họ. Nó giảm thiểu sự phức tạp trong bản chất của Holocaust: đó chỉ còn là cuộc đua về nhân mạng giữa một người thiện và một kẻ ác, xem bản danh sách cứu/giết của ai có nhiều hơn rồi đấy đó ra mà đo vui buồn. Người Do Thái chỉ như những con số để Schindler và Goeth tranh giành: một kẻ dùng bản danh sách cứu người, kẻ còn lại đứng trên ban công, bắn những người hắn muốn. Không có gì ngoài vùng biên của tốt và xấu; giết người là xấu và cứu người là tốt.

Schindler's list là một câu chuyện hư cấu, đơn giản hóa một vấn đề lịch sử còn nặng tranh cãi thành câu chuyện đơn thuần về một người hùng cứu mạng người khác, đã giảm thiểu sự phức tạp của nạn diệt chủng Do Thái và chỉ đi trên bề mặt của vấn đề: Rằng nó chỉ là cuộc đua nhân mạng. Rằng cái ác và cái thiện thì luôn tách biệt nhau, như giết người và cứu người, như Đức quốc xã và phần còn lại của thế giới. Không, với họ thì nạn diệt chủng chẳng phải là sự sụp đổ của nhân tính, không phải sự sụp đổ của niềm tin nhân loại vào sự sống chung, hay là cái tự sự (narrative) phân biệt "chúng ta" & "những kẻ khác". Họ cũng chẳng quan tâm đi truy xét nguồn cơn của cái ác ấy làm gì cho mệt nhọc. Đức Quốc Xã với họ là phản diện, còn họ là kẻ chính diện.