Về quyền lực và động năng của các mối quan hệ
Bài viết tổng kết số 1 của Sân khấu vô hình - một thực hành Sân khấu diễn đàn (Forum Theatre)
Bài viết đăng lần đầu vào tháng 6 năm 2024, không sửa đổi khi đăng lại
Trong số đầu tiên của Sân khấu vô hình, tôi đã cùng các diễn viên của lớp diễn xuất đầu tiên tại Xí Nghiệp thực hành Sân khấu diễn đàn (Forum Theatre). Đây là bài viết nhìn lại về các mối quan hệ xảy ra giữa người thực hành và người xem, trong bối cảnh không gian sản xuất nghệ thuật nhỏ lẻ tại Hà Nội.
Hãy nói về mối quan hệ đầu tiên: mối quan hệ của đạo diễn và diễn viên.
Dựa trên một tiền giả định rằng đạo diễn là người có tiếng nói cuối cùng đối với một kịch bản (bao hàm cả việc tự viết kịch bản/chỉnh sửa kịch bản/đưa ra yêu cầu cho biên kịch chỉnh sửa) thường xảy ra ở các đoàn phim nhỏ mà người đạo diễn cũng chính là người đầu tư tiền, quy trình làm việc thường sẽ như sau
Suy tư của đạo diễn -> kịch bản -> nhân vật -> diễn viên
Người đạo diễn ở một vị trí có thể áp đặt quyền lực của mình lên người diễn viên thông qua kịch bản, thông qua tài chính (người trả lương - người nhận lương) và thông qua vị trí xã hội được thừa nhận mặc định (đạo diễn > diễn viên). Người diễn viên, ở một thế yếu hơn trong mối quan hệ này, càng dễ trở nên nhượng bộ hơn khi phải chạy theo tiến độ làm phim của cả đoàn. Ở cuối con đường này, vai trò của người diễn viên sẽ bị giảm thiểu đến cực điểm. Vào tay những đạo diễn muốn kiểm soát cực đoan kết quả, họ sẽ trở thành những cỗ máy biểu đạt cảm xúc với những cảm xúc đầu ra được định sẵn. Phải khóc thế nào, phải cười ra sao. Diễn thế nào là tức giận, diễn thế nào là hạnh phúc. Và phải làm những điều đó đúng thời điểm (on cues).
Khi kiểu làm việc này lặp lại đủ nhiều, nó tạo ra một thứ: hình mẫu (stereotypes). Sẽ là những người mẹ luôn tức giận với con dâu. Sẽ là những người cha luôn bất lực. Kiểu diễn hình mẫu đến từ kịch bản với các hình mẫu, đến từ sự sao chép biểu đạt (expression) và đi xa hơn như thế - thế nào là một người bố, thế nào là một người mẹ, làm sao để diễn được họ. Hình mẫu trở thành tropes, thành genres.
Chúng ta đọc những bài viết về hậu trường làm việc, về những diễn viên có thể tạo ra nhiều phương án diễn xuất để đạo diễn lựa chọn, và chúng ta tôn vinh họ như những người sáng tạo, trong khi thật ra đó là điều nên làm, và nếu người diễn viên không có được không gian cho những biểu đạt phức tạp và đa dạng thì tức là họ đang bị cản trở. Và sự diễn xuất không đồng nghĩa với biểu cảm đơn thuần bằng khuôn mặt, lời nói hay cơ thể. Nó là việc họ đang làm gì ở bên ngoài, và thông qua cái sự lặp lại đồng thời diễn tiến của hành động, mà họ truyền đạt (convey) những điều (có thể) đang ở bên trong.
Khi khán phòng tắt đèn, sân khấu được chiếu sáng, những người diễn viên bước vào, và tất cả sự chú ý hướng vào họ, thì người xem và diễn viên bắt đầu một nghi thức kết nối mang tên Đồng cảm (Empathia).
Khán giả trao quyền cho người diễn viên/nhân vật - những nhân vật (mà giờ đây) mang khuôn mặt của người diễn viên (thay vì ngược lại) - được quyết định các hành động kịch, được dẫn dắt các cảm xúc của người xem. Người khán giả theo dõi và buồn vui theo diễn viên. Sự đồng cảm là nền tảng đầu tiên tạo nên cảm xúc của câu chuyện.
Người diễn viên sẽ làm gì với quyền lực được trao ấy?
Trong một bối cảnh cổ điển hơn, người xem sẽ được dẫn dắt theo đúng những cảm xúc của người diễn viên: phải khóc khi nhân vật khóc, cần phải tức giận khi nhân vật tức giận. Người diễn viên là người dẫn dắt, là kẻ áp đặt khán giả. Sự trao quyền đi cùng với sự điều khiển. Mối quan hệ cảm xúc diễn tiến từ nhân vật > diễn viên > khán giả.
Để bắt đầu trao quyền cho người xem, trao cho họ sự tự do cảm xúc (còn họ có tiếp nhận hay không thì lại là chuyện khác), người diễn viên cũng cần được giải thoát khỏi sự áp đặt cảm xúc của câu chuyện. Mối tương quan nhất thể giữa cảm xúc nhân vật - cảm xúc diễn viên - cảm xúc khán giả cần phải được loại bỏ.
Tôi bắt đầu các thực hành với diễn viên của mình dựa trên một tiên đề: Cảm xúc cần được bảo vệ sự toàn vẹn, theo nghĩa rằng không nên dán nhãn - gọi tên (label) mà chỉ cần cảm nhận nó. Sự phức tạp của cảm xúc là điều cần hướng tới, là sự chấp thuận tồn tại đồng thời của nhiều cảm xúc đơn lẻ, hoặc là một trạng thái mơ hồ chưa thể định nghĩa được. Là một sự chấp thuận, một sự thừa nhận rằng mình không biết gì về cảm xúc của "nhân vật" hay của diễn viên (ở vai trò người sáng tạo) cũng như người xem khi họ tiếp nhận tất cả những chuyển động đang diễn ra. Cũng có nghĩa là thoát khỏi một lối biểu đạt mà khởi đầu là sự phân tích cái bên trong, để từ đó phỏng lại cái bên ngoài. Là giã từ phân tích tâm lý kiểu Stanislavsky. Là chủ nghĩa hiện thực (realism) thay vì chủ nghĩa tự nhiên (naturalism). Là tạo ra một tình huống mới, thay vì mô phỏng lại hình mẫu. Là cho người xem thấy tại sao hiện thực lại vận hành như thế, thay vì chỉ cho họ thấy hiện thực trông như thế nào.
Vấn đề tiếp theo hiện ra: Cái gọi là nhân vật trong kịch bản, cái tồn tại trên những câu chữ, có tồn tại một trạng thái bên trong lớp vỏ đó, tuy nhiên trạng thái đó vô cùng phức tạp và không thể nắm bắt hoàn toàn. Ta nắm bắt được dấu vết của "họ" thông qua lớp vỏ bên ngoài - các hành động kịch. Những điều mà ta nói rằng là "tâm lý của nhân vật" khả năng cao chỉ là một sự áp đặt của người nghệ sĩ cho những câu chữ không thể lên tiếng. Và sự bối rối trước tồn tại phức tạp của "nhân vật" này là một điều cần được đề cao: nó giải phòng người diễn viên khỏi sự tái hiện cảm xúc.
Mối quan hệ cảm xúc nhân vật - cảm xúc diễn viên bị xóa bỏ, người diễn viên không còn nghĩa vụ cảm nhận chính xác những gì nhân vật trải qua. Người diễn viên không mô phỏng lại cảm xúc có trong văn bản, họ dựa vào văn bản để tìm cách tạo lập cảm xúc mới cho mình. Hiện thực của màn diễn không còn là một hiện thực mô tả lại văn bản, nó là một hiện thực mới nảy sinh trong từng lần diễn.
Vậy còn mối quan hệ giữa cảm xúc diễn viên - cảm xúc khán giả?
Chủ nghĩa hiện thực lúc này lên tiếng. Và tất nhiên, tôi cho rằng thực hành diễn kiểu chủ nghĩa hiện thực là một điều tối quan trọng trong diễn xuất hiện nay, bởi nó đưa cho người xem thấy được điều gì đang dẫn dắt nhân vật, bất kể nó là động cơ bên trong hay ảnh hưởng bên ngoài. Nhân vật là chủ thể hành động, điều gì bên trong thúc đẩy họ? Nhân vật là khách thể của tình huống, những xung lực xã hội nào đang đẩy họ đi? Nhận biết được thứ đang dẫn dắt nhân vật sẽ tạo ra một khoảng cách giữa người xem và nhân vật, và bắt đầu được tự do trong sự xét đoán và cảm xúc của mình (và sẽ đến lúc người xem phân biệt được diễn viên và nhân vật, nhưng đó là câu chuyện của tương lai).
Bên cạnh đó, có một mối quan hệ ẩn mà khó có thể nhận ra nếu bạn không viết kịch bản, đó là mối quan hệ của người viết kịch bản với kịch bản của họ.
Nếu coi kịch bản là chữ trên giấy, thì hiển nhiên người viết kịch bản là người toàn quyền với kịch bản đó. Họ đưa ra các mong muốn (desire) về hướng đi của kịch bản, của câu chuyện, của nhân vật. Mong muốn kiểm soát câu chuyện của người viết cũng giống như mong muốn kiểm soát cách mọi thứ xảy ra của nhân vật chính trong câu chuyện. Có lúc, câu chuyện sẽ diễn tiến theo cách họ muốn. Nhưng có lúc không. Thường là không.
Một câu chuyện sẽ chỉ mang đến một sự thật, một chân lý, trong hai trường hợp. Một là, người biên kịch, người kể chuyện đã thừa hiểu rằng chân lý đó là gì, để trình hiện nó cho người xem. Nhưng thường là không. Những người càng gần một sự thấu đạt nào đó lại là những người ít tin vào sự thấu đạt của mình, còn những người tin rằng mình đang nói ra chân lý thường là những người xa nó nhất. Hai là, người kể chuyện viết kịch bản như một sự khám phá chân lý, một sự đi tìm kiếm, và điều ấy cũng đồng nghĩa với sự chấp thuận, sự buông bỏ, sự xưng tụng, như một lời cầu nguyện với một đấng tối cao hay một điều gì đó lớn lao hơn họ, về sự nhỏ bé, vô minh của mình, rằng mình không biết gì, và mong cầu được hé lộ về con đường cần đi.
Kịch bản lúc này không phải được tạo nên từ ý chí, mà là thứ được tìm thấy nhờ nỗ lực.
Và cuối cùng, một điều rất hiển nhiên phát sinh từ bài viết này, đó là một sự mất cân đối về quyền lực giữa người viết, là tôi, và người đọc, là bạn. Sự mất cân đối này phát sinh từ việc tôi là một người làm phim/sân khấu với các hiểu biết và cách thực hành của riêng mình mà (có thể) trước đây bạn không biết gì về nó, và giờ đây bạn đang bước vào thế giới của những hiểu biết và thực hành đó, và phải chấp nhận các quy luật được tôi đặt ra. Đối với tôi, để xóa đi hoàn toàn sự mất cân đối này hoàn toàn là điều không thể. Tuy vậy, tôi cũng không muốn sử dụng những lợi thế mà sự mất cân bằng này mang lại, ví dụ như ép bạn đọc phải tin rằng thực hành của tôi là một chân lý. Bạn hãy coi bài viết phía trên hoàn toàn là một suy tư và chiêm nghiệm cá nhân trong lúc thực hành của một nghệ sĩ trẻ, và sử dụng nó thế nào là việc của bạn. Bên cạnh đó, tôi cũng mong rằng chúng ta đi đến một thỏa thuận về luật chơi: chúng ta chấp nhận thế giới của nhau và không bắt thế giới của người khác hoạt động theo cách mình muốn. Bạn đến với sân khấu của Xí Nghiệp và không đòi hỏi người diễn viên phải diễn theo cách bạn mong muốn, theo cách mà bạn nghĩ rằng con người nên hành xử, còn chúng tôi không bắt các bạn phải thấy thú vị, không bắt các bạn phải coi phong cách diễn xuất đó là đúng đắn, là chân lý. Chỉ đơn giản là chúng ta cho người khác một cơ hội để hiểu về mình, vì trong sự va đập ấy thì chúng ta hiểu mình và hiểu thế giới hơn.
Tuy nhiên, sẽ có lúc tôi và các diễn viên trao cho bạn, người xem, quyền được nắn chỉnh những điều trên sân khấu theo ý bạn. Hãy ý thức rằng đó là một dạng quyền lực, để có trách nhiệm với những người bạn có thể tác động.
