Về vấn đề "sản xuất"

Chúng ta đang coi nghệ thuật là gì? Một sự nghiệp hay một đam mê?

Vài năm trước, một người chị đạo diễn đã bảo tôi hay em thử đi học sản xuất đi, Việt Nam thiếu sản xuất lắm. Tôi vẫn xác định mình chỉ làm đạo diễn thôi, nên tôi lắc đầu nguây nguẩy với chị.

Sau này, tôi nhận ra cái gọi là “sản xuất” mà chị nói tới, là producer, còn cái sản xuất tôi nghĩ tới, là line producer. Nó là một khoảng cách lớn về tư duy giữa một người đã có hai phim chiếu rạp và một người có 2 phim ngắn.

Và lúc đó, tôi hiểu ra rằng đúng là Việt Nam thiếu sản xuất thật. Thiếu những người cầm dự án và biết phải làm gì với nó. Biết lấy tiền từ đâu, lấy được bao nhiêu, quy mô dự án ra sao, phải giảm xuống thế nào, đưa phim đi đâu sau khi hoàn thành.

Không phải là không có, mà là không có đủ. Cái đám trẻ con chúng tôi cứ mãi ngước nhìn lên những người anh người chị hơn mình khoảng 10 tuổi, người đi chậm nhất cũng đang chuẩn bị cho phim rạp thứ hai, và tự hỏi làm sao để mình tới bước đó, khi mình không đủ tầm cho họ để mắt đến.

Nhiều người bước vào ngành điện ảnh với một niềm tin ngây thơ, rằng cứ làm phim hay thì sẽ có cơ hội. Trong đó có tôi. Nhưng thế nào là hay thì là câu chuyện rất vô cùng. Mối quan hệ giữa đạo diễn và nhà sản xuất trong các dự án phim cần tìm nguồn vốn trở nên phức tạp hơn các phim sinh viên. Bạn biết nó hay, bạn tìm được nhà sản xuất cũng tin vào dự án, nhưng một phim thế này sẽ xin được bao nhiêu và bán được bao nhiêu? Nó là một câu chuyện kinh doanh liên quan đến lỗ lãi.

Những cái này, tất nhiên không được dạy ở các cơ sở đào tạo về sản xuất phim ở miền Bắc.

Tôi làm phim ngắn đầu tiên cách đây 9 năm. Tất cả những người học cùng tôi trong lớp và đi làm phim cùng, dường như tự động xác định một tinh thần với nhau rằng họ sẽ đi làm không lương, giúp đỡ nhau, luyện tập làm phim. Vì phim được làm với tinh thần luyện tập, không phải như một sự nghiệp, không phải bán và nghĩ về lỗ lãi, nên không cần được/phải trả lương, không cần thời gian làm việc phù hợp, chỉ làm sao làm được ra bộ phim mà người đạo diễn (cũng là người bỏ tiền) muốn làm, chứ không phải bộ phim họ nên làm và có thể làm với số tiền đó. Kiểu như, có chưa đến 10 triệu nhưng bốc đoàn ra tỉnh khác quay, lại còn quay dài ngày. Vì họ muốn làm 1 phim đúng với họ, nhưng chỉ có ngần đó tiền thôi. Mọi thứ sẽ có vẻ đầy hứa hẹn với một hai phim đầu tiên. Nhưng những phim sau, khi thời gian làm việc kéo dài, những điều học được chẳng có mấy, và lương thì cũng không, thì tất cả những lời hứa về tương lai chỉ là viển vông. Năm đó, tôi 20 tuổi, đi những bộ phim mà tôi không muốn nhắc lại nữa, rồi tôi đã rút lui khỏi những không gian có cùng tư duy làm việc như thế, không bao giờ quay lại. Tôi đã xác định tôi sẽ chỉ làm phim của mình, hoặc phim của những người bạn mà tôi biết họ sẽ đối xử với tất cả những người trong đoàn theo cách họ đối xử với bản thân.

Nhất tướng công thành, vạn cốt khô. Nếu hỏi nhiều người đã từng đi đoàn phim, bạn sẽ nghe được họ than thở về thời gian làm việc dài từ khoảng 12 đến 14 tiếng mỗi ngày. Với người có kinh nghiệm, tất nhiên rồi, họ đi làm kiếm tiền. Nhưng đến cả trong những môi trường chuyên nghiệp, vẫn sẽ có người chết vì làm việc liên tục, và đa số là vị trí kỹ thuật viên ánh sáng, vì đây là một vị trí chuyên môn đặc thù, nhưng lại quá ít người làm, và được trả lương không đủ cao. Còn những người trong môi trường sinh viên, những người trẻ tuổi, đến với điện ảnh bằng một tình yêu thuần túy hay sự ngây thơ của tuổi trẻ, sẽ tiếp tục bán sức trẻ cho những hi vọng ấy, đa phần bỏ cuộc với một sự ấm ức.

Thế thì phải thực hành nhiều lên, đơn giản đúng không nào? Luyện tập đến khi mình biết cách làm phim cho hiệu quả, để sản xuất ra một bộ phim. Và để thực hành làm phim, thì cần tiền VÀ thời gian. Quy tắc trò chơi bắt đầu rõ ràng: nó không dành cho những người không có một trong hai. Bạn sẽ phải làm phim đến khi nào bạn đủ giỏi để có dự án xin được tiền. Nó chính xác là một dạng loophole không khác gì “để có công việc thực tập, bạn phải có kinh nghiệm. Nhưng bạn cần đi thực tập để có kinh nghiệm”.

Và chỉ có hai trường hợp cực đoan cho một người thích làm phim ở tuổi 20, một là bạn là kẻ sống sót, tiếp tục sống sót. Nó là một trò chơi sinh tồn, mà việc sống lâu hơn sẽ gia tăng khả năng sống sót một chút. Trường hợp còn lại, bạn bỏ cuộc, đi làm một công việc khác, thỉnh thoảng nhìn về điện ảnh và thở dài, ôi tốn tiền lắm, mà còn chẳng ra tiền.

Tôi quen một đứa em mới đi học ở Mỹ về. Bạn có thể ngồi nói 30 phút liên tục về việc có những quỹ nào có thể xin tiền làm phim, để có thể nuôi ước mơ điện ảnh, và là một thứ điện ảnh cho phép những người làm nó có đủ tiền sống để tiếp tục làm phim. Nhưng nói về kỹ năng của một đạo diễn, thì bạn sẽ không vượt hẳn lên so với những đạo diễn bằng tuổi bạn cũng mới tốt nghiệp sân khấu điện ảnh Hà Nội. Bạn có biết nơi để gửi, nhưng dự án của bạn chưa đủ thuyết phục. Rồi bạn bắt đầu phải xoay ra làm MV và quảng cáo để sống sót.

Một đứa em khác, ít tuổi hơn, học đạo diễn ở Việt Nam, đi một đoàn phim ngắn. Chuyện này không hiếm. Cái hiếm là đoàn phim ngắn đó ngân sách tính bằng vài trăm triệu. Tôi hỏi nó, đi về có học được gì không? Nó bảo, nó làm runner, còn chả được ra nhìn đạo diễn thì học được cái gì. Thế lương bao nhiêu? Làm gì có đồng nào. Nó đang được gia đình nuôi.

Người ta dạy nhau quá nhiều về làm phim ít tiền. Nhưng chẳng ai dạy nhau về việc làm phim hiệu quả với số tiền bỏ ra. Làm ít tiền ở đây sẽ luôn là bỏ ra ít nhất và đòi thu lại nhiều nhất. Chẳng khác gì dạy đám trẻ con trở thành một lũ tư sản quy mô nhỏ, vắt kiệt bạn bè của mình vì một cái tầm nhìn (vision) của đạo diễn. Chúng nó sẽ lớn lên và tiếp tục bóc lột những người trẻ hơn, vì chúng nó cũng từng bị bóc lột. Không ai dạy những điều cơ bản như phải kiểm soát quy mô dự án, để không ai phải kiệt sức hay mất mạng vì làm việc quá sức, để dù ít tiền nhưng bộ phim vẫn có thể hoàn thiện, để mọi người đều có một mức lương và hi vọng vào một nền điện ảnh tương lai.

Không ai dạy rằng, đừng có vác cái danh “dự án phi lợi nhuận” để đòi hỏi sự đóng góp của người khác miễn phí, để bao biện cho sự hời hợt và tham lam của mình trong dự án.

Tôi đã nói những điều này nhiều lần, trước mặt những đứa em đến từ các môi trường đào tạo điện ảnh ở miền Bắc. Giờ tôi sẽ nói lại ở đây. Và tôi sẽ nói nhiều lần nữa. Tôi đã nhìn đủ rồi, khi tôi 20 tuổi, những người ở khoảng tuổi của tôi bây giờ, mà tôi không bao giờ muốn trở thành, bởi họ đối xử với những người khác như thể việc họ làm đạo diễn là họ đứng ở trên tất cả. Chúng ta nên chấp nhận làm phim với một thời gian quay và phong cách quay phù hợp với ngân sách. Những người trong đoàn sẽ đến địa điểm quay và biết rằng họ đang đi làm và được trả lương, chứ không đi chơi. Rồi tất cả có thể đi về nhà và ngủ ngon, biết rằng mình đã làm điều tốt nhất có thể. Không ai chết, không ai kiệt sức, không ai cảm thấy bị phản bội. Và các bạn, nếu các bạn là những người đứng đầu dự án, các bạn sẽ có thể sống không xấu hổ với chính bản thân mình. Đó mới là những thứ đẩy một người nghệ sĩ đi xa, chứ không phải tiền hay những hi vọng hão huyền.