Vô sở trụ - Abiding Nowhere (2024)

Một thực hành thiền của đạo diễn, diễn viên, người xem.

Sự so sánh tồn tại trong từng shot hình của nhà sư đi bộ, xung quanh con người chuyển động với nhịp độ khác - của dòng nước, của người đi bộ, của xe cộ. Như có một thôi thúc nhà sư chuyển động theo nhịp độ của những điều xung quanh ấy. Những shot hình khác, vẫn của nhà sư đi bộ, trong những không gian một mình (khu rừng, cạnh dòng sông, trong tòa nhà), đem đến một sự so sánh mới: khi không ai xung quanh nhìn, nhịp độ riêng của nhà sư vẫn được duy trì. Sự thiền chú nằm ở từng bước một, nằm ở sự quan sát của người thực hành đối với bản thân và nằm ở sự dốc lòng hết mình cho thực hành ấy, một thực hành dấn bước chậm rãi. Để làm gì và tại sao? Không ai biết được. Nhưng sự quyết tâm đã hạ, những bước đi được duy trì từ đầu đến cuối phim. Sự thiền chú dành cho tự thân chứ không cho ai khác. Và các bước đi chẳng bao giờ dừng lại - chẳng trụ vào đâu.

Vô sở trụ không chỉ là một hình ảnh hóa diễn ngôn trong kinh Kim Cương. Nó là một thực hành thiền định trong từng bước đi của nhân vật, được tạo tác bằng thời gian dài không cắt, nơi người xem bị buộc phải nhìn nhà sư đi từng bước một và không gian xung quanh gần như chẳng có gì mấy. Họ bị buộc thực hành thiền cùng nhà sư/diễn viên/đạo diễn.

Song song trong phim mở ra không gian của một chàng trai khác, chàng trai có điểm bắt đầu cùng với nhà sư ở đầu phim (dòng suối trong rừng). Chàng trai đi đến phòng triển lãm bảo tàng (mà lát sau nhà sư cũng đi qua), rồi về nhà nấu mỳ và ăn mỳ. Bằng việc cắt đi một ý nghĩa ở điểm kết của cả hai (với chàng trai là kết ở cảnh ăn mỳ, nhà sư kết ở cảnh đi qua hồ), sự so sánh tốt xấu nhanh chậm không xảy đến. Đi nhanh hơn ư, nhanh hơn để làm gì? Có thật là cứ đi chậm hơn là tốt? Sự tách rời của họ trong đời sống riêng với nhịp độ sống của riêng mình dường như hoàn thiện yếu chỉ tu hành “Ưng vô sở trụ nhi sanh kỳ tâm”- “Đừng dựa vào đâu để sinh cái tâm thanh tịnh". Không tựa vào đi chậm, cũng chẳng tựa vào đi nhanh.

Tôi biết bộ phim kéo dài 79 phút. Tôi ngồi (mà thật ra cũng cũng hơi chảy) trên ghế phòng chiếu, Một phần là bởi vì biết phim kéo dài bao lâu, một phần là bởi gần đây tôi thấy ngày càng thoải mái với sự chậm rãi. Tôi không ngủ, nhưng tôi cứ nửa ngồi nửa nằm ngắm nghía thời gian trôi. Thật dễ chịu khi biết rằng chẳng cần phải đi tìm một ý nghĩa nào cả. Đã biết bao lần tôi bảo với bạn bè, nên gọi là điện ảnh thời gian thực, đừng gọi là điện ảnh chậm nữa, bọn hollywood đúng là làm hỏng cảm quan của người xem về thời gian, để giờ đây người ta ngày càng ám ảnh với thứ năng suất (productivity) để sản xuất và tiêu thụ liên tục. Cái gì cũng cần nhanh và ra kết quả ngay lập tức, khiến người ta bất mãn với cuộc đời, và còn tệ hơn, người ta không nhận ra sự bất mãn và đau khổ của họ còn mang tính thời đại và xã hội, chứ không hoàn toàn do họ kém cỏi. Nhớ ngày nào, trước khi có tiktok, cái hồi chúng tôi vẫn làm những video viral cả phút, người bạn làm quảng cáo cùng tôi đã bảo rằng bây giờ phải hook người ta bằng 15 giây đầu tiên. Rồi sau đó chỉ còn là 6s mà thôi. Tôi lờ mờ thấy rằng đó sẽ là điểm kết thúc sự nghiệp làm đạo diễn quảng cáo của tôi. Và đúng là thế thật. Một người cần nhiều sự nhẩn nha quan sát chiêm nghiệm như tôi chẳng thể thu hút ai với 15 giây cả.

Khi giật mình nhận ra còn khoảng 10 phút, tôi mới bắt đầu nghĩ xem Thái Minh Lượng sẽ kết như thế nào nhỉ. Kết bằng nhạc à, có sến quá với phim này không? Hay là sẽ kết chưng hửng? Các bạn biết đấy, phim của Thái Minh Lượng dù thiền định nhưng cũng u sầu lắm. Thế nhưng rồi thì ông kết bằng nhạc thật. Tất nhiên, là một đoạn nhạc rất êm dịu vỗ về người xem, trên hình ảnh nhà sư đi hết cây cầu gỗ trên mặt nước, như bốc ra từ trong kinh bát nhã: “Yết đế yết đế, ba la yết đế” - ”Qua rồi, qua rồi, qua bờ bên kia"